COVID-19: Financiële ondersteuningsmaatregelen en risico's

Op juni 2020 is tijdens het COVID-19 debat een motie aangenomen door de gemeenteraad getiteld "Scenario's steunpakket corona".  
De strekking van deze motie was:

• breng zo goed mogelijk in kaart wat de incidentele en structurele gevolgen zijn van de COVID-19 crisis;
• wat voor steunpakket kunnen we bieden om economie en samenleving zoveel mogelijk te ontzien c.q. te ondersteunen;
• de effecten daarvan in beeld te brengen inclusief financieringsmogelijkheden.

In dit hoofdstuk schetsen we een beeld van de mogelijke financiële effecten van de COVID-19 crisis, brengen we de financiële ondersteuningsmaatregelen en risico's zo goed mogelijk in beeld.

De huidige crisis en de ontwikkelingen noodzaken dat we moeten sturen met grote onzekerheid. We volgen daarom nauwgezet alle ontwikkelingen en gevolgen voor onze inwoners, bedrijven en instellingen. Uiteraard ook de gevolgen voor onze eigen begroting.
We volgen kritisch alle landelijke ondersteuningsmaatregelen en bepalen welke aanvullende maatregelen noodzakelijk zijn. We hebben een goede algemene reserve. Tijdens het COVID-19 heeft de gemeenteraad via een motie besloten om deze reserve in te zetten om de COVID-19 schade te betalen.

Een extern bureau heeft in opdracht van het kabinet onderzoek gedaan naar de financiële effecten van de COVID-19 crisis voor gemeenten. Dit onderzoek gaat om alle activiteiten van gemeenten en alle effecten: meer uitgaven, minder inkomsten en ook financiële meevallers. Dit onderzoek is gedaan via een dieptestudie bij 10 gemeenten en vervolgens zijn deze uitkomsten getoetst door 90 andere gemeenten, waaronder ook de gemeente Oss.

Omdat de effecten afhankelijk zijn van het verloop van de crisis zijn twee scenario's gehanteerd:

• Bestcase scenario: er komt geen tweede golf van COVID-19 besmettingen
• worstcase scenario: later dit jaar komt er een tweede golf, inclusief een nieuwe lockdown voor twee maanden.

In cijfers zien deze scenario's er als volgt uit:

In het onderzoek is gekeken naar de werkelijke kosten voor gemeenten tot en met de maand mei 2020 en naar de toekomstige gevolgen van de COVID-19 crisis van de langere termijn (juni tot en met december 2020). Kijken naar de effecten voor de langere termijn is op dit moment niet realistisch (alleen kwalitatief).

Uit het onderzoek zijn 42 relevante gevolgen van de corona-crisis naar voren gekomen:

Blauw: meer uitgaven/ Rood: minder inkomsten/ Groen: financiële meevallers

De top 10 van grootste financiële effecten voor gemeenten zijn (landelijke cijfers):

De extra uitgaven aan (bijzondere) bijstand hebben het grootste financiële effect, gevolgd door lagere inkomsten van parkeerinkomsten en toeristenbelasting. Verder valt op hoe breed en divers de gevolgen van de corona-crisis zijn. In totaal zijn er 23 gevolgen met een financieel macro effect van meer dan € 10 miljoen.
Het sociaal domein van gemeenten wordt relatief hard geraakt: er zijn veel en relatief grote financiële effecten in het sociaal domein. Daarbij speelt dat de grotere uitgaven op bijzondere bijstand ook doorwerken na 2020.

Van de uitgaven van Tozo (tijdelijke stimuleringsregeling zelfstandige ondernemers) en de kosten van GGD en veiligheidsregio komen niet voor rekening van gemeenten omdat deze (naar verwachting) worden gecompenseerd.

Wat betekent dit ongeveer voor Oss?
De effecten van COVID-19 crisis zijn erg onzeker en zijn niet/ nauwelijks te voorspellen. Uitgaande van bovenstaand landelijk onderzoek kunnen we wel een indicatie geven wat dit mogelijk voor onze gemeente betekent. De bedragen zijn landelijke bedragen die "doorgetrokken" zijn naar onze gemeente. We herkennen niet alle uitkomsten uit dit landelijke onderzoek voor onze gemeente, zeker niet voor het jaar 2020. Bijvoorbeeld de stijging van de uitgaven voor (bijzondere) bijstand verwachten we eerder op de wat langere termijn. Van belang om de cijfers in dat perspectief te zien (een indicatie voor 2020 en volgende jaren).  
Het landelijke onderzoek kent 2 scenario’s: best case en worst case scenario.

We krijgen dus te maken met grote financiële effecten waarbij de hoogte en impact lastig te voorspellen blijft. De scenario's in het onderzoek gaat over het lopende jaar 2020, maar in praktijk kunnen we deze doortrekken naar 2021 e.v.  

Op 28 mei en op 31 augustus 2020 zijn brieven van de minister van BZB en staatssecretaris van Financiën verschenen over compensatie voor gemeente. Dit omdat gemeenten ook veel geld extra uitgeven en ook inkomsten mislopen.
In de eerste brief is aangegeven dat er een eerste tegemoetkoming van ruim een half miljard euro wordt vrijgemaakt voor gemeenten. In de meicirculaire 2020 is dit compensatiepakket op hoofdlijnen toegelicht en later zijn in juni de exacte bedragen bekend gemaakt. Deze zijn via de septembercirculaire 2020 formeel bevestigd. Hierna zijn er verdere gesprekken geweest over compensatiemaatregelen. Dit heeft op 31 augustus geleid tot een aanvullend compensatiepakket.

Het totale compensatiepakket ziet er als volgt uit:

We reserveren dus nog gelden voor:

• Inhaalzorg en meerkosten Jeugdzorg
• Inhaalzorg en meerkosten Wmo 2015 begeleiding
• Inhaalzorg en meerkosten maatschappelijke opvang (gelden als centrumgemeente voor de regio)   
• Noodopvang kinderen met ouders cruciaal beroep
• Compensatie inkomstenderving eigen bijdrage Wmo
• Voorschoolse voorziening peuters
• Vrijwilligersorganisaties Jeugd   
• Sociale werkbedrijven (participatie)   
• Culturele voorzieningen ondersteuning
• Buurt- en dorpshuizen ondersteuning
• Extra kosten Toezicht en handhaving
• Extra kosten verkiezingen   

Hoe kunnen we met deze cijfers om gaan?
Uw raad heeft tijdens het COVID-19 debat op 4 juni 2020 een motie aangenomen die het college ruimte geeft om de COVID-19 schade te betalen uit de algemene reserves. Sinds die motie hebben we een beter beeld van de vergoedingsregelingen vanuit het Rijk, zoals hierboven beschreven. Daarnaast zijn er nog compensatieregelingen vanuit het Rijk die nog uitgewerkt worden.

Hoewel bovenstaande uitkeringen géén geoormerkte uitkeringen zijn die verplicht aan het onderwerp / doel moeten worden uitgegeven, is ons voorstel om dit wel zoveel als mogelijk binnen de geest en bedoeling van deze uitkeringen te verwerken. Op deze manier kunnen we transparanter werken en houden we beter overzicht. We spreken de algemene reserves pas aan wanneer de COVID-19 vergoedingen uit het Rijk niet voldoende blijken te zijn.

Hierbij willen we ook opmerken dat er sprake is van grote diversiteit in de rijksregelingen. Een aantal regelingen zijn ter compensatie van maatschappelijke kosten (bijvoorbeeld de gelden voor maatschappelijke opvang en de gelden voor ons SW bedrijf), anderen zijn bedoeld als vergoeding voor extra kosten/ gemiste opbrengsten die we als gemeenten hebben gemaakt voor de uitvoering van regelingen. De bedragen in de tabellen lijken aanzienlijke bedragen echter we hebben nog geen totaalbeeld van de uiteindelijke maatschappelijke schade.

Tijdens het debat in de Tweede Kamer over de financiële verhoudingen tussen Rijk en gemeenten d.d. 2 juli 2020 heeft een grote meerderheid van de Nederlandse gemeenten een stevig signaal afgegeven over de houdbaarheid van de gemeentefinanciën. Dit gebeurde via de actie #gemeenteninnood. Dit gebeurde ook tijdens de algemene ledenvergadering van de VNG waarin diverse moties met dit signaal zijn aangenomen. Het kabinet heeft echter aangegeven voorlopig niet (extra) tegemoet te komen op het gebied van WMO en Jeugdzorg. Eerst moet hier onderzoek naar plaats vinden aldus de minister. Wel doet het Rijk iets aan de opschalingskorting voor de jaren 2020 en 2021. Structureel blijft deze wel gehandhaafd.

Tot slot heeft de minister toegezegd met de provincies (die belast zijn met het financieel toezicht op gemeenten) in overleg te gaan over de mogelijkheden van uitstel van indiening van de begroting en de eventuele acceptatie van tekorten in gemeentebegrotingen. De uitkomsten van dit overleg worden later dit jaar verwacht. Wij kunnen als gemeente tijdig een (ternauwernood) sluitende begroting indienen. Voor ons is deze discussie dan ook niet zo relevant.

De problematiek is waarschijnlijk groter dan wij als gemeente aankunnen. We zullen keuzes moeten maken. Ter ondersteuning van inwoners, bedrijven en instellingen sluiten we zo veel mogelijk aan bij de landelijke regelingen van het kabinet. Vervolgens kijken we naar provinciale regelingen, de banken en de branche-organisaties. Ook kijken we naar onze eigen rol. Bewust in deze volgorde. Primair staan wij aan de lat voor onze beleidstaken.

Voor ons zijn de volgende criteria daarbij onderscheidend:

1. We geven inkomenssteun aan mensen die dat nodig hebben, geen omzetsteun aan bedrijven, of sectoren
2. Helpen verdienen is beter dan helpen besparen
3. Op naar werk
4. We investeren in samenleven
5. We investeren in zorgcontinuïteit
6. We zijn en blijven een financieel gezonde organisatie.

Inkomenssteun wel, omzetsteun niet
We geven inkomenssteun aan mensen die dat nodig hebben. Werknemers, ondernemers, zzp-ers enzovoort. Bijstand, bijzondere bijstand en andere gemeentelijke instrumenten zijn daarvoor beschikbaar. Landelijke financiële steunregelingen voeren we met voorrang uit. We lobbyen waar mogelijk voor meer regelingen, langere termijnen, ruimere voorwaarden. Meer kunnen we niet doen. Het is niet onze rol om individuele bedrijven te behoeden van de ondergang. Evenmin kunnen we hele sectoren financieel redden. Hoe vervelend we dat ook vinden. Het is de rol van de markt. Het is ook niet betaalbaar.

Verdienen boven besparen
Het weer beter gaan draaien van de economie is vitaal. We hebben met z’n allen de producten en diensten nodig. We hebben ook het werk en het inkomen dat er bij hoort nodig. We dragen op een aantal manieren bij aan herstel.
We doen dat tijdelijk door bij te dragen aan lastenverlichting voor bedrijven. Denk aan het verlengen van betaaltermijnen of het kwijtschelden van bepaalde lasten. Maar dat is niet voldoende. We willen bedrijven vooral helpen verdienen. Ruimte voor ondernemerschap. Waar ondernemers anderen meekrijgen, zullen we welwillend meewerken aan ook vernieuwende of tijdelijke plannen. Denk verder onder andere aan: onze eigen investeringen en uitgaven naar voren halen, koop lokaal acties steunen, kennis verbinden. Maar ook: het ondernemingsklimaat versterken. Het mogelijk maken van grotere terrassen, drive-ins, extra standplaatsen, verkoop aan particulieren door groothandels, etc. Hiermee hebben we veel ondernemers kunnen steunen.

Op naar werk
Inkomenssteun in soms nodig, werk is beter. Bijdragen aan werkgelegenheid, maar zeker ook aan scholing en aan matching zijn belangrijk. Voor economische stabiliteit en draagkracht voor de gevolgen van de crisis. Voor inkomensvoorziening, lager zorggebruik maar zeker ook om zoveel mogelijk mensen weer mee te kunnen laten doen.

Samenleven mogelijk maken
Samenleven betekent onder andere kunnen sporten, ontmoeten, cultuur maken en van cultuur genieten. De inwoners, verenigingen en culturele ondernemers zorgen daar grotendeels zelf voor. Daar bouwen en vertrouwen we op. De gemeente subsidieert van oudsher een belangrijk deel van de sector. De hele sector krijgt zware klappen. De rijksmaatregelen lijken maar een klein deel daarvan op te vangen. De crisis gaat wellicht leiden tot het stoppen van sommige aanbieders. Misschien kunnen niet alle accommodaties en plannen die we er voor hadden behouden blijven. En misschien is het tijd om een aantal vernieuwingen door te voeren. Maar we staan samen met aanbieders, vrijwilligers en organisaties garant voor een essentieel niveau van maatschappelijke voorzieningen.

Basaal zorg- en welzijnslandschap
Beschikbaarheid van zorg- en welzijnsaanbod is vitaal. We hebben een morele en juridische verantwoordelijkheid. We investeren in behoud van diversiteit van zorgaanbieders zodat er voldoende aanbod blijft. Reisafstanden, keuzemogelijkheden, voorkeursaanbieders, het kan allemaal minder optimaal zijn. Maar beschikbaarheid van zorg- en welzijnsaanbod is noodzakelijk.

Financieel gezonde organisatie
We zijn en blijven een financieel gezonde organisatie.

• We zorgen voor sluitende begrotingen, met uitzondering van de jaren waarin we nog een rijksbijdrage op jeugd verwachten
• We doen bij alle steunmaatregelen een check: korte termijn hulp (incident) moet niet leiden tot verplichtingen die op termijn niet vol te houden zijn.

Onderstaand is een overzicht opgenomen van genomen financiële maatregelen.

Ondersteuningsmaatregelen waarover – tot nader orde -reeds besloten is:

De huidige crisis heeft grote impact op alle inwoners, bedrijven en instellingen. De huidige crisis raakt veel beleidsterreinen van onze organisatie. We monitoren onze risico’s en die van onze partners voortdurend.  Maar we weten ook nog heel veel niet. We bewaken onze liquiditeitspositie goed en nemen zo nodig maatregelen om onze taken gedurende deze crisis zo goed mogelijk te blijven uitvoeren.

We zien door de COVID-19 crisis belangrijke financiële risico’s op de volgende terreinen: